Заўтра
спаўняецца 100 гадоў з дня нараджэння таленавітага беларускага паэта
Валянціна Паўлавіча Таўлая – актыўнага ўдзельніка
нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі ў 1920–1930-я гады. У
Баранавічах яго імя носяць цэнтральная гарадская бібліятэка, адна з
гарадскіх вуліц і літаратурна-краязнаўчы музей у сярэдняй школе № 4.Нарадзіўся Валянцін Таўлай у Баранавічах. Бацька яго – Павел
Дзям’янавіч родам з вёскі Рудаўка, што на Слонімшчыне, часам вымушаны
быў мяняць працу хлебароба на прафесію чыгуначніка і наадварот. Таму ў
год нара-джэння сына ён з сям’ёй жыў у Баранавічах і працаваў
тэлеграфістам на чыгунцы. Валянцін Таўлай нарадзіўся напярэдадні Першай
сусветнай вайны (пачалася 1 жніўня 1914 года), таму з ранняга маленства
спазнаў на сабе ўсе цяжкасці ваеннага часу. У 1915 годзе, калі ваенныя
дзеянні ахапілі тэрыторыю Беларусі, сярод тысячаў беларускіх сем’яў,
якія, ратуючыся ад вайны, пакідалі радзіму, была і сям’я Таўлаяў.
Адразу пасля вайны, у 1920 годзе, маленькі Валянцін страціў сваю
маці – Марыю Антонаўну. У гэтым жа годзе пасля бясконцых блуканняў
Таўлаі вярнуліся з бежанства і пасяліліся ў вёсцы Рудаўка. Тут, на
радзіме бацькі, і прай-шло дзяцінства Валянціна. Аб тых гадах
пасляваеннай галечы і нішчымніцы Валянцін Таўлай пісаў: «Дзяцінства
ўспамінаю, як шчаслівае…» Але, на жаль, гэтая шчаслівая пара ў яго жыцці хутка скончылася…
Пасля савецка-польскай вайны ў 1919–1920 гадах значная частка
беларускіх зямель на захадзе краіны, ці так званая Заходняя Беларусь,
адыйшла да Польшчы. Гэта была тая тэрыторыя Беларусі, дзе нарадзіўся і
жыў Таўлай. Бацька Валянціна з’яўляўся актыўным удзельнікам
нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі, членам
рэвалюцыйна-дэмакратычнай арганізацыі – Беларускай сялянска-рабочай
грамады. Ва ўмовах нацыянальнага ўціску з боку польскіх уладаў у хаце
Таўлаяў была адчынена прыватная беларуская школа. З маленства будучага
паэта акружалі людзі, якія вялі самаахвярную барацьбу за вызваленне
Заходняй Беларусі. Але ж вялікую ролю ў станаўленні Валянціна Таўлая
адыграў менавіта яго бацька, аўтарытэтны ў ваколіцы чалавек. Ён наказваў
сыну – не чужацца свайго. Як пазней успамінаў паэт: «Значыцца, і я
павінен быць беларусам і на кожнае пытанне аб нацыянальнасці называць
гэтае імя. Я ўжо ведаў гэта, але прыемна было пачуць ад бацькі такі
наказ: гэта як бы бацькоўскі запавет на жыццёвы шлях, каб не крывіць
душою».
На пачатку свайго свядомага жыцця Валянцін Таўлай і сапраўды не
пакрывіў душою перад бацькавым запаветам, хоць і каштавала гэта вучобы ў
Слонімскай настаўніцкай семінарыі, у якую ён паступіў у 1925 годзе. Як
піша сам паэт у аўтабіяграфіі: «За нежаданне пры перапісе адмовіцца ад
беларускай нацыянальнасці і запісацца палякам быў пазбаўлены стыпендыі і
вымушаны кінуць вучобу».
Наступны перыяд у жыцці маладога Валянціна Таўлая звязаны з
Вільняй, з вучобай у 1927–1929 гадах у Віленскай беларускай гімназіі. У
1920-1930-я гады Вільня была палітычным і культурным цэнтрам Заходняй
Беларусі, яе неафіцыйнай сталіцай. Тут працавалі беларускія гімназіі,
беларускі музей, навуковыя і культурныя асветніцкія ўстановы, рэдакцыі
газет і часопісаў. Аб вучобе ў Віленскай беларускай гімназіі марылі
многія хлопцы з Заходняй Беларусі. Дзякуючы добрай падрыхтоўцы Валянцін
паспяхова здаў экзамены ў трэці клас гімназіі, атрымаў стыпендыю і
інтэрнат. Менавіта ў Вільні ў 1928 годзе ён піша свае першыя, на дзіва
сталыя для 14 гадоў, вершы. Упершыню яны былі надрукаваныя ў газеце
«Сіла працы». Асновай, на якой узрастала паэзія Валянціна Таўлая, была
літаратура Янкі Купалы, Якуба Коласа і Максіма Багдановіча. Асабліва
блізкай яму была паэзія Янкі Купалы, які стаў для яго самым любімым
паэтам.
1926–1928 гады – перыяд далейшага ўздыму нацыянальна-вызваленчага
руху ў Заходняй Беларусі. Мітынгі, дэманстрацыі пратэсту – усё гэта
праходзіла на вачах юнака, які паступова станавіўся іх актыўным
удзельнікам, аказвала вялікі ўплыў на фарміраванне яго як паэта. Разам з
сябрамі па гімназіі – Іосіфам Урбановічам, Якубам Міско, братамі
Міхаілам і Юркам Тарасюкамі ён удзельнічае ў падполлі, выконвае розныя
заданні, рызыкуючы быць схопленым польскай паліцыяй, і прадаўжае пісаць
вершы. У 1928 годзе юнак піша сваю першую паэму «Непераможныя»,
прысвечаную стварэнню і разгрому польскімі ўладамі «Грамады»,
стотысячнай арганізацыі рэвалюцыйнага сялянства Заходняй Беларусі. З
гэтага часу стала зразумелым – у рэвалюцыйнай заходнебеларускай паэзіі
з’явіўся новы таленавіты паэт.
У снежні 1929 года за актыўны ўдзел у кіраўніцтве студэнцкай
забастоўкай Валянцін Таўлай быў выключаны з гімназіі і пад канвоем
дастаўлены ў Рудаўку. І тут, нягледзячы на боль па абарванай вучобе, на
небяспеку, Валянцін становіцца актыўным удзельнікам камсамольскага
падполля. У канцы 1929 года ён быў другі раз арыштаваны і пасаджаны ў
Слонімскую турму, у якой прасядзеў да суда амаль цэлы год. Гэта было
першае суровае выпрабаванне ў жыцці Валянціна Таўлая, якое
пятнаццацігадовы юнак вырашыў прысвяціць барацьбе дзеля вызвалення
Бацькаўшчыны.
Вясной 1930 года Таўлаю пашчасціла прадоўжыць вучобу ў Навагрудскай
беларускай гімназіі. Адначасова над ім навісла пагроза новага арышту і
судовай расправы. Тады па рашэнні кампартыі Заходняй Беларусі паэт быў
перапраўлены ў БССР. Жыў у Мінску, працаваў у рэдакцыі газеты «Звязда»,
адначасова вучыўся на вячэрнім курсе газетнага аддзялення літаратурнага
факультэта Беларускага дзяржуніверсітэта, друкаваў свае творы на
старонках рэспубліканскіх газет і часопісаў. У «Звязде» Таўлай вельмі
хутка здабыў рэпутацыю таленавітага журналіста, пасябраваў з многімі
бела-рускімі пісьменнікамі. «Які я шчаслівы!.. Падумаць толькі: пасля
астрога я працую у «Звязде»! З кім толькі не сустракаюся! І з Янкам
Купалам, і з Якубам Коласам, і з Міхасём Чаротам!.. Часам мне здаецца,
што гэта нейкі казачны сон…» – казаў Валянцін. У 1932 годзе ён быў
адкліканы з Мінску і накіраваны на падпольную работу ў Заходнюю
Беларусь. Нельга было ўявіць, каб Таўлай з-за нейкай асабістай асцярогі
адмовіўся ад небяспечнага даручэння. У гэты час ён працаваў у
цэнтральнай рэдакцыі кампартыі Заходняй Беларусі ў Варшаве, затым быў
рэдактарам «Беларускай газеты» і яе дадатку – часопіса «Літаратурная
старонка», якія выдаваліся ў Вільні.
Сем гадоў кароткага жыцця паэта забралі астрогі, якія не дужа
спрыялі праяўленню творчага дару. Але цуд! І ў гэтых умовах развіваўся і
мацнеў паэтычны талент Таўлая. Горкія подпісы пад многімі вершамі і
паэмамі, напісанымі ў астрозе, – «Слонім, астрог», «Гродна, астрог»,
«Вільня, Лукішкі», «Ліда, турма» – сведчаць аб тым, што для Таўлая
«змаганне лістоўкай і песняй стала справай вырашанай». Ён верыў, што
рэвалюцыйная паэзія можа падштурхнуць людзей да барацьбы за вызваленне.
У верасні 1939 года Заходняя Беларусь урэшце была вызвалена ад
улады Польшчы. Аб гэтым Валянцін Таўлай даведаўся, калі знаходзіўся ў
засценках Гродзенскай турмы. Вырваўшыся з гродзенскага астрога, ён едзе ў
Ліду, дзе ў гэты час была ўся яго сям’я. Радасць доўгачаканай свабоды,
сустрэча з роднымі, любімая праца ў рэдакцыі Лідскай раённай газеты,
падрыхтоўка для выдання зборніка вершаў, сустрэча з Янкам Купалам –
самыя светлыя старонкі ў жыцці паэта напярэдадні Вялікай Айчыннай
вайны.
Вайна застала Валянціна Таўлая з сям’ёй у Лі-дзе. Як амаль усе
жыхары Беларусі, эвакуіравацца ён не паспеў. Ва ўмовах фашысцкай
акупацыі разам з жонкай Лі-дзіяй Сяргееўнай стаў арганізатарам
антыфашысцкага падполля на Навагрудчыне. З мая 1942 года Таўлай –
сувязны партызанскага атрада імя Катоўскага брыгады імя Дзяржынскага, з
1944 года ў складзе спецгрупы «Буравеснік» быў кіраўніком навагрудскай
агентурнай сеткі. І пісаў вершы, якія заклікалі да сама-ахвярнай
барацьбы з фашысцкімі акупантамі. Трагічная старонка ў жыцці Таўлая таго
часу, калі ён сам і яго родныя трапілі ў фашысцкую турму ў Лідзе. І
толькі дзякуючы неймаверным намаганням сяброў па падполлі на Лідчыне і
Навагрудчыне, паэта ўдалося вырваць па сутнасці з лапаў смерці. Але там,
за кратамі, застаўся яго бацька з мачахай, якіх неўзабаве вывезлі на
знішчэнне ў Асвенцым. Гэтая трагедыя засталася ў сэрцы Валянціна Таўлая
незагойнай ранай на ўсё жыццё. Самаму блізкаму па крыві і духу чалавеку –
свайму бацьку – ён прысвяціў напісанныя ў той час тры вершы – «Бацькава
пісьмо», «Мой спознены адказ бацьку», «Бацьку».
Пасля вызвалення Беларусі Валянцін Таўлай змог урэшце займацца
любімай справай – журналістыкай і паэзіяй. З лета 1944 года працаваў
адказным сакратаром Навагрудскай раённай газеты «Звязда». З 1945 па 1947
год Таўлай працаваў у Літаратурным музеі Янкі Купалы старшым навуковым
супрацоўнікам і намеснікам дырэктара. Правёўшы маладосць у падполлі і
турмах, ён мала друкаваўся: вельмі патрабавальны да сябе, не мог
аддаваць у друк творы недапрацаваныя. Прызнанне да паэта прыйшло толькі
пасля смерці. У 1947 годзе выйшаў першы зборнік яго вершаў – «Выбранае».
Але, на жаль, гэтаму яркаму, таленавітаму, мужнаму чалавеку лёс
наканаваў усяго 33 гады жыцця. Памёр Валянцін Таўлай 27 красавіка 1947
года. Сёння аб яго паэзіі гавораць як аб сапраўдным укладзе ў беларускую
літаратуру. Валянцін Таўлай вельмі любіў сваю Бацькаўшчыну – Беларусь,
для яе ён жыў і пісаў вершы.